"Empathie is geen karaktertrek, maar een vaardigheid": zo pas je het toe binnen het onderwijs

© Instondo B.V.

In Leef je in! Empathisch op school laat Jan de Bas zien dat empathie geen vaag of abstract begrip is, maar een concrete professionele vaardigheid die je kunt onderzoeken, oefenen en verdiepen. En dat inzicht maakt deze TIBtool zo waardevol voor IB’ers, KC’ers en alle onderwijsprofessionals die werken in een sector waarin relaties centraal staan.

Inleven als professionele keuze

Voor De Bas begint empathie niet bij de ander, maar bij jezelf. Hij omschrijft empathie als: “De kunst je in je verbeelding te verplaatsen in de gedachten van anderen, zodat je hun gevoelens en standpunten begrijpt — en je in je handelen daardoor laat leiden.”Die definitie laat zien: empathie is méér dan een emotie.

Het vraagt verbeelding, denken, voelen en handelen. En het vraagt reflectie op je eigen rol. De Bas benadrukt dat iedereen over empathie beschikt, maar dat de mate waarin verschilt. Empathie groeit als je er bewust aandacht aan geeft. In een beroep waarin je voortdurend schakelt tussen leerlingen, ouders en collega’s, is die aandacht onmisbaar.

Introspectie als startpunt

Een van de centrale inzichten in het boek is dat empathie begint met zelfonderzoek. Pas wanneer je weet hoe empathisch je zélf handelt, kun je bewuster aansluiten bij de ander. Om dat concreet te maken introduceert De Bas de empathische liniaal: een hulpmiddel waarmee professionals reflecteren op hun handelen in verschillende situaties. Denk aan vragen zoals:

• Waar luisterde ik écht?
• Wanneer viel ik terug op aannames?
• Waar was ik nieuwsgierig — en waar juist niet?
  
  

Het zijn kleine vragen die grote impact hebben. Ze maken empathie niet alleen voelbaar, maar ook meetbaar en leerbaar.

Radicaal luisteren: ruimte geven zonder jezelf te verliezen

Een ander belangrijk thema in het boek is radicaal luisteren. Dat betekent niet alleen horen wat iemand zegt, maar je eigen gedachten, oordeel en antwoorden tijdelijk parkeren. Radicaal luisteren draait om ruimte geven. Om doorvragen. Om nieuwsgierig zijn naar dat wat je nog niet weet.

Dat klinkt eenvoudig, maar in de hectiek van een schooldag is het uitdagend. Toch is juist dát het moment waarop empathie het meest nodig is: wanneer een leerling dichtklapt, een ouder emotioneel binnenkomt of een collega ergens écht anders over denkt.

De Bas laat zien hoe professionals kunnen schakelen tussen twee vormen van empathie:

• Emotionele empathie: meeleven, erkennen, nabij zijn
• Cognitieve empathie: begrijpen, structureren, relativeren, begrenzen
  
  

Beide zijn waardevol, maar alleen in balans voorkomen ze dat empathie te zwaar of te intens wordt. Je hoeft jezelf immers niet weg te cijferen om empathisch te kunnen handelen.

Complimenten als empathisch instrument

Een verrassend inzicht in het boek is dat complimenten een onderschat onderdeel zijn van empathische communicatie. Niet als losse pluim, maar als professioneel middel om gedrag, inzet en ontwikkeling zichtbaar te maken.

Een compliment dat geadresseerd, concreet en gemeend is — aan een leerling, ouder of collega — laat zien dat je iemand hebt gezien. Dat er aandacht is. Dat er ruimte is. Dát is empathie in actie.

Verrijkt met praktijkcasussen van IB’ers

Het boek wordt versterkt door praktijkverhalen van meerdere IB’ers. Zo is één van hen primair gericht op zorgtaken, richt een ander zich met name op onderwijskwaliteit en is de derde te kenmerken als mix van beiden. Die casussen brengen theorie en praktijk samen en laten zien hoe empathie werkt in échte, dagelijkse scholen — precies de situaties waarin onderwijsprofessionals hun grootste impact hebben en op een manier die past bij de school.

Empathie als balans

Empathie vraagt tegelijkertijd ook om balans. De Bas pleit daarom voor een empathische houding die zowel betrokken als kritisch is, zowel warm als begrensd. Hij verwoordt het scherp: “Alleen als je je in een ander verplaatst, doe je aan zelfkritiek.” In dat heen-en-weer bewegen tussen jezelf en de ander ontstaat professionele empathie: doordacht, bewust en duurzaam.

Wat je morgen al kunt doen

Een van de meest praktische en directe adviezen is verbluffend simpel: Begin met een empathieschriftje.

Schrijf aan het einde van elke dag kort op:

• één moment waarop je empathisch was
• één moment waarop dat moeilijker was
• en één wens voor de volgende dag
  
  

De inzet van zo'n schriftje maakt empathie zichtbaar. En waar je zicht op hebt, kun je versterken. Leef je in! Empathisch op school maakt empathie tastbaar, praktisch en toepasbaar. Het is een boek dat raakt, verdiept en richting geeft aan het dagelijkse werk van IB’ers, KC’ers en alle onderwijsprofessionals die elke dag het verschil maken in de levens van kinderen.

Wil je empathischer communiceren, beter luisteren, sterker evalueren en bewuster handelen? Bestel dan Leef je in! Empathisch op school — en ervaar wat één vaardigheid kan doen voor jouw rol, jouw relaties en jouw leerlingen.

Over de TIBtools

De TIBtools zijn compacte, praktische uitgaven voor IB’ers, KC’ers en onderwijsprofessionals die hun expertise willen verdiepen. Elke TIBtool behandelt één concreet thema en biedt direct toepasbare handvatten, modellen en voorbeelden uit de praktijk. Ze zijn ontworpen om snel te lezen, makkelijk te gebruiken en direct inzetbaar te zijn in je dagelijkse werk. Ontdek meer via www.tibtools.nl

Over de auteur

Jan de Bas (1964) werkte als groepsleerkracht in het basisonderwijs en was ruim 35 jaar verbonden aan meerdere pabo’s, waaronder de Ichthus Hogeschool, Hogeschool Inholland en de Thomas More Hogeschool. Hij is eigenaar van Filosofiegroep Rotterdam en publiceerde eerder onder andere Denk na en doe: werken met denkinstrumenten (2024), samen met Ed Verhage. De Bas staat bekend om zijn toegankelijke schrijfstijl, filosofische blik en vermogen om complexe begrippen praktisch te maken. Met Leef je in! Empathisch op school voegt hij een onmisbaar perspectief toe aan de professionele gereedschapskist van onderwijsprofessionals.